.
De boel is in een gestaag tempo aan het escaleren, zowel in Europa als in Amerika, met het migratievraagstuk als voornaamste katalysator. Er is niet alleen Trump, maar ook de nieuwe regering in Italië die de zaak op scherp zet, - en laten we niet vergeten: in Italië is niet alleen het (extreem)rechtse Lega aan de macht, maar ook de linkse Vijfsterrenbeweging; zij regeren samen.
Wat eerder nog een kwestie leek van landen apart, lijkt nu continent-breed krachten te verzamelen. Italië, Malta, Oost-Europese landen, Oostenrijk, Beieren, …
De toon van het debat wordt scherper, de beelden die worden gebruikt steeds venijniger (zoals Trump die in een ‘poëtische toespraak’ migratie vergelijkt met een slang die zijn gastvrouw doodt (1)) En daar blijft het niet bij: er worden daden bij het woord gevoegd, zowel aan de grens met Mexico als aan de Europese zuidgrens.
Waar gaat dit heen? Kan deze polarisatie nog worden gematigd? Elke actie, van welke kant ook, lijkt de polarisatie te voeden. Kan er nog een oplossing worden gevonden die ontgiftend werkt, naar alle betrokkenen toe? Het begint op een vechtscheiding te lijken, met dit verschil: elkaar hatende partners kunnen uit elkaar gaan wonen en zorgen dat ze elkaar nooit meer zien; binnen een bevolking is zoiets niet mogelijk…
Wat te doen? Ik vind het moeilijk een houding te bepalen. Eenzijdig partij kiezen lost niet veel op. Zoals in een relationeel conflict het zelden zo is dat slechts één partij alle gelijk heeft, zo spelen ook in het conflict over migratie meerdere factoren, belangen en motieven, en ook angsten en pijnlijkheden. Zij zullen allemaal geadresseerd moeten worden, willen we uitkomen op een bevredigende oplossing waar alle betrokkenen mee kunnen leven, zonder rancune. Zo niet, dan blijft de situatie gespannen, ja explosief. En als de tegenstellingen gevoed en versterkt blijven worden, zal een oplossing die vrede brengt steeds verder weg raken. En dan?
***
Tja, valt een grote neergang te voorkomen?
En waarom kiezen we niet met z’n allen voor redelijke oplossingen? We zouden daar toch allemaal baat bij kunnen hebben?!
De problematiek is zo complex als we zelf zijn, lijkt mij. Waren wij verstandig, dan zou het allemaal gemakkelijk op te lossen zijn. Maar zo zitten we kennelijk niet in elkaar.
Mensen zijn geen rationele wezens, of slechts voor een (klein) deel, - althans, zo ben ik onszelf op gaan vatten. We zijn eerder een kluwen aan emoties, impulsen, driften, ratio, behoeften, verlangens, etc. – en wie zou het anders willen? De ratio is in die kluwen slechts een van de factoren, en niet de machtigste.
Dat betekent ook, helaas, dat redelijk ogende oplossingen het vaak niet zullen halen, behalve wanneer de rest van de kluwen er ook in mee kan, of minstens niet opspeelt. (En dan hebben we het nog niet eens over machtsverhoudingen, etc., welke uiteraard alleen kunnen bestaan dankzij die kluwen die we zijn.)
Ik vrees dat we in een periode terecht zijn gekomen waarin onze niet-redelijke kant (emoties, driften, angsten, etc.) meer en meer uit te pas gaat lopen met wat ‘verstandig’ heet te zijn. En ik zie niet hoe dat evenwicht weer hersteld kan worden, - voorlopig althans. We zijn geen ‘rationele’ robots met een reset-knop.
Ben benieuwd hoe de optimisten onder ons er tegenaan kijken. Of we iets als een probleem zien, en wat als oplossing, hangt immers sterk af van het eigen mens- en wereldbeeld.
***
Wat tegenwicht zou kunnen bieden aan een uit de hand lopende migratiecrisis is een gemeenschappelijke mythe. Zo’n mythe zou niet alleen moeten maken dat we onszelf als Europeaan zien, imaginair verbonden met 500 miljoen andere Europeanen, maar ook zou die mythe ons positief moeten doen kijken naar mensen van elders (vluchtelingen en migranten), om hen mee te laten doen in het gemeenschappelijke avontuur dat ‘Europa’ heet.
Echter, zo’n gemeenschappelijke mythe bestaat niet. Voor sommigen misschien wel, maar zij is geen gemeengoed. Er is nauwelijks een mythe over Europa als ons gemeenschappelijke huis, laat staan dat een meerderheid van de Europeanen erin gelooft.
Om samen te leven in grote gemeenschappen en elkaar te vertrouwen, ook al kennen we elkaar niet, zijn dergelijke mythen conditio sine qua non. Zonder zo’n grote, continent-omspannende mythe vallen we terug op ‘primitievere’ mythen, opgehangen aan eenzelfde taal, aan eenzelfde huidskleur of aan de uiterlijkheden van eenzelfde religie (zoals hoofdbedekking); wie op die manier niet te herkennen is, valt er dan buiten.
Zo’n gemeenschappelijke mythe houdt meestal ook waarden, normen en idealen hoog, waardoor je het een en ander van elkaar mag verwachten. Gastvrijheid, bijvoorbeeld, naastenliefde, of tolerantie. En in het geval van migratie: de bereidheid om de ander op te nemen in de eigen gemeenschap. Een mythe helpt om de persoonlijke ervaring en voorkeur te overstijgen.
Maar ja, zoals gezegd, in Europa is een dergelijke mythe geen gemeengoed: je kunt er niet vanuit gaan dat je medeburgers in dezelfde mythe geloven.
Eerder was het christendom die gemeenschappelijke mythe, maar dat heeft allang niet meer die status. Bovendien is het de vraag of het christendom ooit zo verwelkomend is geweest, - behalve wanneer je als vreemdeling zelf ook christen werd…
Anyway, Europa wordt door slechts een minderheid van de Europeanen beschouwd als een gemeenschappelijk huis. En als we niet oppassen valt de moeizaam tot stand gekomen Unie binnenkort uit elkaar (het Schengenakkoord staat reeds onder druk), nu het migratievraagstuk zichtbaar maakt waar we ons mee identificeren en met wie we ons solidariseren, - breuklijnen dus. Niet alleen migranten vallen dan buiten de boot; ook andere Europeanen worden dan weer vreemdeling.
***
De grondleggers van wat later de Europese Unie is gaan heten, wilden een vreedzaam, verenigd en welvarend Europa. Zij geloofden sterk in deze idealen en wisten veel gedaan te krijgen.
Echter, hoe nú het geloof in een vreedzaam, verenigd en welvarend Europa te versterken? Het lijkt verder weg dan ooit, zeker nu er maar geen gemeenschappelijk Europees beleid komt op het gebied van migratie. Is het verhaal van de grondleggers nog wel geloofwaardig?
Toen was de intentie: nooit meer oorlog, met Duitsland in de hoofdrol, - maar wie loopt er nog warm voor deze noodzaak? De belangrijkste dreiging kwam toen uit Europa zelf; nu zien velen, terecht of onterecht, de dreiging van buitenaf komen, migratie geheten.
Heeft het verhaal van de grondleggers hierop een afdoend en inspirerend antwoord? Het lijkt erop van niet. Is er niet een heel nieuw verhaal nodig, of minstens een grondige vernieuwing ervan, - of zal dat pas gebeuren wanneer het in Europa (weer) helemaal misloopt?
Noot:
