Voor wie de tegenstander wil begrijpen om hem des te beter te kunnen bestrijden, is dit wellicht een invalshoek: de ideologie van de ‘Euraziatische idee’ (1). Ik had er nog nooit van gehoord. Niet alleen in Rusland, ook bij radicaalrechts in Europa vindt dit gedachtengoed weerklank. (In dit gedachtengoed speelt Heidegger een belangrijke rol, evenals De Benoist en Evola.)
De Russische filosoof die de ‘Euraziatische idee’ verdedigt, Aleksandr Doegin (bevriend met Poetin), presenteert het als alternatief voor het westers-liberale kosmopolitisme, voor het nationalisme/fascisme, en voor het socialisme. Alle drie acht hij ongeschikt.
De ‘Euraziatische idee’ ziet Doegin als een zowel realistisch als idealistisch concept, met geopolitieke en strategische implicaties. Belangrijk element is een ‘revolte tegen de moderne wereld’, - een revolte die zich keert tegen het streven naar vrijheid en gelijkheid, in naam van ‘het heilige, eerbied en de zeden’; deze zijn aan het vervallen, en dat al heel lang.
Doegin houdt een pleidooi voor een antiliberaal, autoritair en neo-imperialistisch ‘Grossraumdenken’; alleen dat kan de mensheid redden. Dit alles koppelt hij aan kritiek op kapitalisme, uitputting van de aarde, en hyperindividualisme waardoor maatschappelijke verbanden worden verstoord. ‘In het streven naar individualistische mensenrechten heeft de mensheid zichzelf verloren’, en gaan we richting ‘een vervanging van de mens door het posthumane: een gemuteerde, gekloonde androïde’. Een geglobaliseerde uitvergroting van deze tendens kan slechts leiden tot een ‘apocalyptische catastrofe’, volgens Doegin. (2) Redding is mogelijk, maar alleen door een radicale ommekeer.
Het opmerkelijke – en lastige – is dat een aantal kritische elementen herkenbaar is, zoals kritiek op kapitalisme, onze omgang met de natuur, en hyperindividualisme. De diagnose is dus – in mijn ogen, althans – niet in alle opzichten onzinnig. Het probleem is de remedie, - een remedie die wij nu geactiveerd zien in Oekraïne... Wat stellen we er als Europa tegenover, ook ideologisch?
Gevraagd naar zijn opvatting over de Russische president, zei Doegin (in 2014) dat Poetin zich zou moeten voegen in een lange antiwesterse traditie die eigen is aan Rusland. Hieraan lijkt hij gehoor te hebben gegeven. In de geest van de rechts-radicale Doegin kan de huidige Poetin opgevat worden als een ‘revolutionair’ in naam van een ‘Euraziatische missie’.
In een (English spoken) interview met Bas Heijne zet Aleksandr Doegin hoofdlijnen van zijn denken uiteen (2). Zijn kritiek op de liberaal-westerse opvatting van het individu, Verlichting, emancipatie en zelfbeschikking (zoals inzake gender), roept tal van interessante vragen op. Ook het verwijt dat ‘wij’/het Westen er als vanzelfsprekend vanuit gaan dat ‘onze’ opvattingen over menszijn universeel zijn (globalisering als een vorm van neo-kolonialisme) zouden we ons kunnen aantrekken.
Ook hier geldt: nog niet zo eenvoudig om de kritiek van Doeging van weerwoord te voorzien. Hoe individualisme, pluralisme en identiteit opnieuw te denken, d.w.z. ontdaan van z’n vanzelfsprekendheid? Of ruimer nog: hoe te denken over de ‘menselijke natuur’? En ook: wat betekent ‘Europees’ of ‘Westers’ wanneer je het ontdoet van z’n universele claims?
Een ideologische vernieuwing lijkt nodig. Maar hoe? Sociaaleconomische en milieuvriendelijke actiepunten (zoals bestrijding van ongelijkheid en een circulaire economie) en staatsrechtelijke vernieuwing (met het oog op het beter functioneren van democratische rechtstaat) zijn ideologisch onvoldoende.
Wat meer is nodig? En in welke richting? Ik heb (nog) geen idee. Er bestaat de tendens om terug te grijpen op eerder. Bijvoorbeeld op de christelijke traditie, zoals gebeurt in het Amerika van Trump. Maar willen we die kant op? Ik niet. Kunnen we ook een stap verder zetten? En hoe ziet dat er dan uit?
De opvattingen van Doeging zouden uitstekend discussiemateriaal kunnen zijn voor een filosofische ‘herwaardering van (Europese) waarden’. En dat tegen de achtergrond van de huidige oorlog in Oekraïne.
Je kunt de oorlog geen ‘filosofie in de praktijk’ noemen, maar het betekent zeker wel een situering, een existentiële test en een diepgaand bevragen van filosofische opvattingen, aan beide zijden van het conflict, zeker ook aan Europese kant, wat mij betreft. Met als belangrijkste vraag: wat verdedigen we eigenlijk wanneer we Oekraïne als Europees land steunen in z’n verzet tegen Russische agressie?
Behalve zorgwekkend zijn tijden van crisis ook de allerbeste om iets te leren, - als variant op: ‘Never waste a good crisis’. Zo ook nu. Filosofen en anderen die deze periode laten lopen als leerproces snap ik werkelijk niet. De afgelopen twee jaar, en zeker de afgelopen weken, heb ik meer geleerd over mensen, over mijzelf, over de wereld, etc., dan lange tijd ervoor. Geëngageerd leren, uitgedaagd door zaken van leven en dood!
Net als vele anderen maak ik me zorgen over toekomst, en dan denk ik aan mijn zoon. Ingrijpende gebeurtenissen zoals de pandemie, de oorlog in Oekraïne en zeker ook klimaatverandering zijn voor mij een extra stimulans voor (nog meer) engagement! Wij zijn immers mede-auteurs van de toekomst. Mijn engagement zal een filosofische zijn. Filosofie is geen vrijblijvende zaak – was het niet, en nu zeker niet!
Noten:
.1) Der russische Faschist Alexander Dugin: Der Philosoph hinter Putin (TAZ, Frühling 2022)
https://taz.de/Der-russische-Faschist-Alexander-Dugin/!5836919/
.2) Interview met Aleksandr Doegin (24 april 2018, VPRO/Human – Onbehagen)
In het interview zet deze Russische filosoof uiteen wat hij verstaat onder de ‘vierde politieke theorie’ (d.w.z. niet-liberaal, niet-communistisch en niet-fascistisch, naar eigen zeggen), inclusief kritiek op Poetin van binnenuit. Doegin e.a. zien Poetin als een ‘overgangsfiguur’, richting een president die de ‘echt’ Russische waarden vertegenwoordigt, al zullen dan wel de ‘liberal minded’ tegenstanders binnen Rusland moeten worden overwonnen. Ben benieuwd hoe een liberaal denkende filosoof uit Rusland op Doegin zou reageren.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten