Als voormalig dienstweigeraar (begin jaren ’80) blijft de oorlog in Oekraïne me bezighouden, met het oog op een eventueel pacifistisch antwoord op het Russische geweld, of niet. Is het mogelijk met geweldloos verzet iets te bewerkstelligen in Oekraïne? Kun je als pacifist nu zeggen dat je ertegen bent dat de Oekraïense bevolking de wapens opneemt tegen de Russische agressor?
Ooit was ik dienstweigeraar omdat ik weigerde op bevel mensen te doden en omdat ik meende dat er andere, vreedzame manieren waren om verzet te plegen en de vijand op andere gedachten te brengen. Ik was destijds zeer geïnspireerd door Mahatma Gandhi en door Martin Luther King.
In de huidige omstandigheden twijfel ik sterk of ik bij mijn vroegere standpunt kan blijven. Wat ik eerder niet zag, of niet wilde zien, was dat het succes van Gandhi in hoge mate samenhing met omstandigheden: met name India, met de Britten als koloniale overheersers. Zouden de nazi’s een Gandhi lang in leven hebben gelaten? Ik vrees van niet. (1)
Afgaand op berichten van het front in Oekraïne gedraagt het Russische leger zich niet veel anders dan de nazi’s, met weinig tot geen ontzag voor een menselijk leven.
Heeft het dan zin om pacifist te willen zijn in Oekraïne? Heeft het zin om te wensen dat de bevolking zich geweldloos verzet? Ik heb grote moeite om pacifisme te rijmen met wat daar nu gebeurt. Op dit moment vrede willen, betekent dat: de Russen laten zitten waar ze zitten, zonder ze het land uit te drijven? Vrijwillig zullen ze niet gaan.
De andere wang toekeren is eventueel effectief in individuele situaties, in intermenselijk contact; als land is het zinloos om pacifistisch te willen zijn.
Natuurlijk, het is hartverwarmend en bemoedigend om te zien hoe burgers proberen om Russische tanks en andere militaire voertuigen tegen te houden, maar aan het einde van de tv-clip rijden de tanks toch door. Misschien dat sommige van de soldaten enigszins zijn gaan twijfelen aan hun missie, maar hoe groot zal dat effect zijn? In ieder geval blijven de beschietingen en verwoestingen doorgaan.
Ik kan mij voorstellen dat geweldloos verzet belangrijk kan zijn in situatie van bezetting. Als het Russische leger erin slaagt om de Oekraïne (of een groot deel ervan) te bezetten, dan zouden non-coöperatie en tegenwerking effectief kunnen zijn. Maar ook dan is het de vraag of geweldloos verzet alléén een einde zal kunnen maken aan de bezetting, zeker wanneer je de Russische historie met geweld meeneemt.
In het nieuws verschijnen Oekraïners die terugkeren naar hun land om te vechten, evenals vrijwilligers uit landen als het VK en Zweden. Ook in het nieuws zijn wapenleveranties aan het Oekraïense leger. Mijn pacifistische haren gaan niet langer overeind staan bij dergelijke berichten.
Zou ik nog steeds dienstweigeren wanneer dat nu aan de orde zou zijn? Waarschijnlijk niet, al zou ik willen dat óók geweldloos verzet in het militaire basispakket zou zitten én in dat van een sociale dienstplicht.
Het heeft er alle schijn van dat Poetin alleen respect heeft voor kracht en tegengeweld. Het zou mooi zijn als mensen in zijn omgeving er anders over gaan denken, en ook dat Russen massaal in opstand zullen komen. Maar ik vrees dat dat wensdenken is.
Afgaand op analyses waarin serieus wordt gekeken naar het Russische standpunt, van zowel Poetin als (een groot deel van de) bevolking, lijken veel Russen de politiek-religieuze ideologie te delen die ook Poetin motiveert, dan wel gebruikt als rechtvaardiging. In ieder geval zullen ze hem niet snel afvallen. En natuurlijk speelt daarin ook jarenlange propaganda een rol, maar niet alleen.
Ik denk dat we ons moeten instellen op een antagonistische wereld, met grote kans op conflicten, op meerdere niveaus en in meerdere regio’s. Tussen Europa/het Westen en Rusland, zoals er eerder ook zo’n conflict was (en nog is?) tussen Europa/het Westen en de Islamitische wereld, en zoals er een conflict aan zit te komen tussen de VS/het Westen en China.
Een van die niveaus is ‘ideologisch’. Wij zullen ons moeten gaan bezinnen op kwesties als: waar staan wij voor als Europa? Waar willen we voor staan? Wat willen we verdedigen, dan wel versterken? En is dat wat we willen verdedigen en versterken iets anders geworden dan eerder? (In ieder geval is dat niet een ‘vreedzame’ wereld van allemaal consumenten, mede met het oog op de klimaatverandering en de crises die daarmee gepaard gaan.)
Naast alle urgentie is er ook cultureel en politiek filosofisch werk aan de winkel! Tijd voor hernieuwd engagement!
Noot:
.1) Russell verwoordt het als volgt:
"Non-violent resistance certainly has an important sphere; as against the British in India, Gandhi led it to triumph. But it depends upon the existence of certain virtues in those against whom it is employed. When Indians lay down on railways, and challenged the authorities to crush them under trains, the British found such cruelty intolerable. But the Nazis had no scruples in analogous situations. The doctrine which Tolstoy preached with great persuasive force, that the holders of power could be morally regenerated if met by non-resistance, was obviously untrue in Germany after 1933. Clearly Tolstoy was right only when the holders of power were not ruthless beyond a point, and clearly the Nazis went beyond this point." (In: The Autobiography of Bertrand Russell)
Hoe goed was de band was tussen de Britten en de Indiërs? De Britten waren evenmin lieverdjes. Ook zij hebben geweldloos-verzet-plegende demonstranten gedood. Velen zelfs. (Denk aan de slachting van Amritsar, waarbij honderden Indiërs werden neergeknald.) Maar om de een of andere reden lieten ze Gandhi met rust. Misschien vanwege het risico van ernstige reputatieschade, in combinatie met zelfoverschatting.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten