‘Het’, opnieuw. Overpeinzing over oorlog en vergeten

.

‘HET’, OPNIEUW

Oorlog ben ik niet vergeten.

De wreedheid ervan ben ik vergeten, 

en kwaadaardigheid,

als reële mogelijkheid,

als realiteit.

Het grimmige,

het verbetene,

het bruinhemdige

het fanatieke

in ons,

in mij.

 

Het eronder willen krijgen, 

het betaald willen zetten, 

het willen straffen, 

het willen laten lijden.

 

Het verharden en de ijzeren wil, 

meedogenloos,

niet alleen in nazi’s en stalinisten, 

niet alleen in extreemrechts, 

of in het andere Amerika.

 

Ik wil niet langer verhullen 

met een laagje zonneschijn 

of vermaak.

Niet langer verhullen, 

ook niet met boeken en meningen, 

noch met wijsheden.

En evenmin in verhullende trots en pronkende verhalen, 

noch in stoer niet-weten.

Zij blijken zo veel aan het zicht te onttrekken.

 

We verkeren in een schaduwgevecht, 

zo lijkt het,

en niet één dat voor altijd kan worden uitgevochten of beslist.

‘Het’ zal telkens weer terugkomen, 

en nu zó.

In die zin is het wereldoorlog, 

en niet alleen in de Oekraïne.

 

Eerst moest ik enkele zijstappen zetten, 

om te ontdekken wat er gaande is. 

Zoals feitelijkheden, 

en ook de andere kant, 

willen begrijpen wat de ander drijft, 

wat zijn motieven zouden kunnen zijn, 

en wat zijn rechtvaardigingen.

Om te weten wie de tegenstander is, 

om zelf nog beter te kunnen opstaan, 

te gaan staan voor wat ik belangrijk vind, 

zo meende ik.

 

Maar dan ontdek ik dat ik ‘het’ voor redelijk houd, 

en dat terwijl er groot onrecht wordt gedaan, 

misdadig zwaar leed toegebracht, 

misère en verdriet, 

enorm veel,  

niet te bevatten veel, 

kapot gemaakt, vernield en vernietigd, 

om te beginnen mensen, 

hart en bloed zoals ik, 

en hun dagelijks leven, 

gewoon kapot gemaakt.

 

En dat ‘het’ geen kwestie is van begrijpen, 

noch van motieven en rechtvaardigingen, 

maar diepe ellende, 

door mensen aangedaan, 

moedwillig, 

willens en wetens, 

gecalculeerd dood en verderf zaaien 

in onschuldige levens,

ook al zullen veel Russische soldaten nauwelijks weten 

waarvoor ze vechten, 

of waartegen. 

 

Begrijpen?

Misschien, maar niet als eerste en belangrijkste.

 

Er is helemaal niets normaal aan oorlog.

Aan 'het' valt helemaal niets te onthullen, 

noch te verduidelijken.

‘Het’ is kwaadaardig en duister, 

en ‘het’ is des mensen.

In mij ook, 

dus.

 

En ja, 

dat kwam aan, 

komt vlijmscherp binnen,

en stuit op het harde in mij, 

het harde en verhardende, 

het hard willen zijn, 

stijfhoofdig worden

en willen stuk maken, 

er niet om geven 

wat ‘het’ aanricht.

 

En ‘het’ is al jaren gaande, 

als oorlog, 

of conflict, 

in de Oekraïne, 

en elders 

in Europa en de VS, 

in NL, 

en ook in mij.

 

En de fascinatie ervoor groeide eveneens, 

als een dagelijks spektakel, 

alsof ‘het’ een spektakel is, 

iets om naar te kijken, 

en om over te rapporteren met een mening, 

om over na te denken 

op afstand, 

en om heimelijk te voeden met belangstelling 

en aandacht.

 

Er langzaam ook enige sympathie voor krijgen, 

zo van: er-zit-toch-ook-iets-in, 

vooral wanneer ‘het’ een verhaal heeft 

dat niet helemaal dwaas is 

en iets aanspreekt dat er ook mag zijn, 

zogezegd, 

een verhaal dat er zelf om vraagt,

eist 

niet genegeerd te worden, 

en waarom wel, niet waar?

Dus, waarom niet er dan ook aandacht aan schenken,

inclusief enige welwillendheid?

Zoals het klinkende verhaal van Zemmour 

of anderen die onverdraagzaamheid en vernedering voorstaan.

Immers, ‘het’ moet er toch kunnen zijn?!

 

En dan nu ontdekken dat dit alles wolf in schaapskleren is, 

of beter, de wolf noemen die er mag zijn, 

want een wolf is toch ook een dier, 

en in de dierentuin mogen alle dieren er zijn, 

immers.

Maar wat als die afstand, 

die dierentuinafstand, 

van tv en spektakel, 

slechts virtueel blijkt, 

en tegelijk buitengewoon reëel is,

zoals nu: roofdieren in actie.

Niet alleen naast de deur, in buurlanden,

maar ook in huis, 

in eigen huis.

 

Kom verder, 

dat is het enige wat ik nu kan zeggen.

Ik wil ‘het’ onder ogen zien,

in mijzelf ontdekken, 

en ‘het’ niet langer buiten de deur aanwijzen.

 

‘Het’ betreft een grote oorlog, 

en die begint in mij, 

ook om er iets aan te doen, 

of om er iets méé te doen.

Ik weet nog niet wat of hoe.

Minstens om ‘het’ als een pitbull

in mijn getraliede ruimte 

te verwelkomen, 

en het met hem uit te houden.

 

Om te beginnen, het met mijn pitbull uithouden, 

of is het een hyena, bijtgraag en verscheurend?

Goed kennen doe ik hem nog niet.

In ieder geval niet langer wegsluiten, 

of negeren.

 

De wolf buiten, in welk formaat ook, heeft een broer in mij.

Hij lag in de schaduw van mijn verblijf 

en is tevoorschijn gekomen.

Of beter, 

hij is aan het licht gekomen door een oorlog 

die helemaal niet zo extern blijkt te zijn, 

maar ook eigen.

 

Ik weet niet of mijn weerwolf getemd kan worden.

Ik weet niet of ‘het’ huisdier kan worden.

Ik weet ook niet of ik dat moet willen.

Minstens beseffen dat ‘het’ er is, en hem zien, 

en onderzoeken door toe te laten.

Misschien blijkt ‘het’ een coyote, 

belichaming van omvormende kracht, 

zoals Indianen beweren.

Misschien ook niet, en is hij eerder een hydra.

 

Mijn aandacht voor de oorlog zou moeten, 

zou kunnen beginnen 

met aandacht voor mijn eigen vervloekte deel,

voor de wilde, ongetemde hond die in mij huist, 

die in mijn kelder rondzwerft, 

en zich voedt met onvrede en frustratie.

 

Hoe mijn hart open te houden voor wat erin schuilgaat?

Rauw gevoelig voor iedereen en alles

en niet alleen wat bevalt.

 

Laat ik het proberen.

 

 

POST SCRIPTUM

Jarenlang heb ik mij niet willen verdiepen in het ‘kwaad’.

De fascinatie voor de nazi’s heb ik nooit gedeeld.

Machtspolitiek: ik wist van het bestaan ervan, maar het bleef bij gedachten.

Hetzelfde wat betreft massale wreedheid en het begaan van gruwelijkheden.

Alsof ‘het’ iets van het verleden was, of alleen nog gebeurde in ‘achtergebleven’ delen van de wereld, zoals het Midden-Oosten of Afrika, beheerst door godsdienst en andere lichtgelovigheid, - vergeef me de arrogantie.

In de 21^ste eeuw van het moderne leven zou zoiets niet meer voorkomen, toch?

Ik was verbaasd, ja verbijsterd, toen ik haat en kwaadaardigheid meemaakte in mijn directe, intieme omgeving. En ook dát – terwijl het me veel pijn heeft gedaan – bleef ik zien als een uitzondering, of als ziek. Menen dat het meer was dan dat, kon niet waar zijn.

En nu? Wat nu?

Ben ik zelf kwaadaardig geweest zonder het te zien?

En hoe staat het met mijn haat? – versteend dan wel lichtgloeiend.

En andere agressie?

Ook wist ik uit eigen ervaring hoe beschadigend de obsessie met uitverkorenheid kan zijn, met name wanneer verbonden met godsdienst en identiteit. Ik heb eronder geleden en heb er gevoelige littekens aan over gehouden: mijn jeugd en opvoeding werden erdoor beheerst, met een vriendelijk gelaat weliswaar, maar toch.

En ja, ook hieraan heb ik niet al te veel willen verbinden, terwijl ik het onmiddellijk ruik wanneer er sprake van is in persoonlijke verhalen of in het wereldnieuws.

Heb ik ook dit kwaad weggedacht naar de verleden tijd en naar vroegere levensovertuigingen?

Heb ik het leed willen wegdrukken om er geen last van te hebben?

Eerder heb ik de link niet willen leggen met menszijn, in het algemeen, en dus met mijzelf.

Moet ik onder ogen zien dat het anders is?

Buiten schot blijven lijkt niet meer mogelijk.

 

Noot:

Deze overpeinzing is ontstaan naar aanleiding van het lezen van een stuk dat mij enorm trof: ‘Nu weten we het’, geschreven door de Russische schrijver Dmitry Glukhovsky (De Groene Amsterdammer, 21 maart 2022).

https://www.groene.nl/artikel/nu-weten-we-het?utm_campaign=website&utm_medium=owned_social&utm_source=facebook&fbclid=IwAR3FRIHKXCVfUTAdcGcLlrNPty5lS3ii2tZYrizitJCdxI6wxgFNx0mx36w

 

Over Doegin, de ‘Euraziatische idee’, en de uitdaging tot ideologische vernieuwing, ook in Europa

Voor wie de tegenstander wil begrijpen om hem des te beter te kunnen bestrijden, is dit wellicht een invalshoek: de ideologie van de ‘Euraziatische idee’ (1). Ik had er nog nooit van gehoord. Niet alleen in Rusland, ook bij radicaalrechts in Europa vindt dit gedachtengoed weerklank. (In dit gedachtengoed speelt Heidegger een belangrijke rol, evenals De Benoist en Evola.)

De Russische filosoof die de ‘Euraziatische idee’ verdedigt, Aleksandr Doegin (bevriend met Poetin), presenteert het als alternatief voor het westers-liberale kosmopolitisme, voor het nationalisme/fascisme, en voor het socialisme. Alle drie acht hij ongeschikt. 

 

De ‘Euraziatische idee’ ziet Doegin als een zowel realistisch als idealistisch concept, met geopolitieke en strategische implicaties. Belangrijk element is een ‘revolte tegen de moderne wereld’, - een revolte die zich keert tegen het streven naar vrijheid en gelijkheid, in naam van ‘het heilige, eerbied en de zeden’; deze zijn aan het vervallen, en dat al heel lang. 

 

Doegin houdt een pleidooi voor een antiliberaal, autoritair en neo-imperialistisch ‘Grossraumdenken’; alleen dat kan de mensheid redden. Dit alles koppelt hij aan kritiek op kapitalisme, uitputting van de aarde, en hyperindividualisme waardoor maatschappelijke verbanden worden verstoord. ‘In het streven naar individualistische mensenrechten heeft de mensheid zichzelf verloren’, en gaan we richting ‘een vervanging van de mens door het posthumane: een gemuteerde, gekloonde androïde’. Een geglobaliseerde uitvergroting van deze tendens kan slechts leiden tot een ‘apocalyptische catastrofe’, volgens Doegin. (2) Redding is mogelijk, maar alleen door een radicale ommekeer.

 

Het opmerkelijke – en lastige – is dat een aantal kritische elementen herkenbaar is, zoals kritiek op kapitalisme, onze omgang met de natuur, en hyperindividualisme. De diagnose is dus – in mijn ogen, althans – niet in alle opzichten onzinnig. Het probleem is de remedie, - een remedie die wij nu geactiveerd zien in Oekraïne... Wat stellen we er als Europa tegenover, ook ideologisch?

 

Gevraagd naar zijn opvatting over de Russische president, zei Doegin (in 2014) dat Poetin zich zou moeten voegen in een lange antiwesterse traditie die eigen is aan Rusland. Hieraan lijkt hij gehoor te hebben gegeven. In de geest van de rechts-radicale Doegin kan de huidige Poetin opgevat worden als een ‘revolutionair’ in naam van een ‘Euraziatische missie’.

 

In een (English spoken) interview met Bas Heijne zet Aleksandr Doegin hoofdlijnen van zijn denken uiteen (2). Zijn kritiek op de liberaal-westerse opvatting van het individu, Verlichting, emancipatie en zelfbeschikking (zoals inzake gender), roept tal van interessante vragen op. Ook het verwijt dat ‘wij’/het Westen er als vanzelfsprekend vanuit gaan dat ‘onze’ opvattingen over menszijn universeel zijn (globalisering als een vorm van neo-kolonialisme) zouden we ons kunnen aantrekken.

 

Ook hier geldt: nog niet zo eenvoudig om de kritiek van Doeging van weerwoord te voorzien. Hoe individualisme, pluralisme en identiteit opnieuw te denken, d.w.z. ontdaan van z’n vanzelfsprekendheid? Of ruimer nog: hoe te denken over de ‘menselijke natuur’? En ook: wat betekent ‘Europees’ of ‘Westers’ wanneer je het ontdoet van z’n universele claims?

 

Een ideologische vernieuwing lijkt nodig. Maar hoe? Sociaaleconomische en milieuvriendelijke actiepunten (zoals bestrijding van ongelijkheid en een circulaire economie) en staatsrechtelijke vernieuwing (met het oog op het beter functioneren van democratische rechtstaat) zijn ideologisch onvoldoende. 

 

Wat meer is nodig? En in welke richting? Ik heb (nog) geen idee. Er bestaat de tendens om terug te grijpen op eerder. Bijvoorbeeld op de christelijke traditie, zoals gebeurt in het Amerika van Trump. Maar willen we die kant op? Ik niet. Kunnen we ook een stap verder zetten? En hoe ziet dat er dan uit?

 

De opvattingen van Doeging zouden uitstekend discussiemateriaal kunnen zijn voor een filosofische ‘herwaardering van (Europese) waarden’. En dat tegen de achtergrond van de huidige oorlog in Oekraïne.

 

Je kunt de oorlog geen ‘filosofie in de praktijk’ noemen, maar het betekent zeker wel een situering, een existentiële test en een diepgaand bevragen van filosofische opvattingen, aan beide zijden van het conflict, zeker ook aan Europese kant, wat mij betreft. Met als belangrijkste vraag: wat verdedigen we eigenlijk wanneer we Oekraïne als Europees land steunen in z’n verzet tegen Russische agressie?

 

Behalve zorgwekkend zijn tijden van crisis ook de allerbeste om iets te leren, - als variant op: ‘Never waste a good crisis’. Zo ook nu. Filosofen en anderen die deze periode laten lopen als leerproces snap ik werkelijk niet. De afgelopen twee jaar, en zeker de afgelopen weken, heb ik meer geleerd over mensen, over mijzelf, over de wereld, etc., dan lange tijd ervoor. Geëngageerd leren, uitgedaagd door zaken van leven en dood! 

 

Net als vele anderen maak ik me zorgen over toekomst, en dan denk ik aan mijn zoon. Ingrijpende gebeurtenissen zoals de pandemie, de oorlog in Oekraïne en zeker ook klimaatverandering zijn voor mij een extra stimulans voor (nog meer) engagement! Wij zijn immers mede-auteurs van de toekomst. Mijn engagement zal een filosofische zijn. Filosofie is geen vrijblijvende zaak – was het niet, en nu zeker niet!

 

 

Noten:

.1) Der russische Faschist Alexander Dugin: Der Philosoph hinter Putin (TAZ, Frühling 2022)

https://taz.de/Der-russische-Faschist-Alexander-Dugin/!5836919/

 

.2) Interview met Aleksandr Doegin (24 april 2018, VPRO/Human – Onbehagen)

https://www.human.nl/onbehagen/kijk/interviews/aleksandrdoegin.html?fbclid=IwAR1YMnEMBPaZs7Fd5z0dVEIyu6vMBceZKtGgmOwRcuk_cmD9is-6BUkSGps

In het interview zet deze Russische filosoof uiteen wat hij verstaat onder de ‘vierde politieke theorie’ (d.w.z. niet-liberaal, niet-communistisch en niet-fascistisch, naar eigen zeggen), inclusief kritiek op Poetin van binnenuit. Doegin e.a. zien Poetin als een ‘overgangsfiguur’, richting een president die de ‘echt’ Russische waarden vertegenwoordigt, al zullen dan wel de ‘liberal minded’ tegenstanders binnen Rusland moeten worden overwonnen. Ben benieuwd hoe een liberaal denkende filosoof uit Rusland op Doegin zou reageren.

 

Denken als (minimale) daad van verzet

De oorlog als vraag: Welke (eigen) opvattingen worden uitgedaagd door de Russische inval in Oekraïne? Wat zijn aannames (over mensen, over politiek, over internationale verhoudingen, over economie en mondiale ontwikkelingen, etc.) die door de acties van Poetin – en misschien ook eerder die van Trump – onvanzelfsprekend zijn geworden of onderuit zijn gegaan? Is het eigen mens- en wereldbeeld aan herziening toe? 

In zijn column geeft Robert Reich – o.a. voormalig minister van werkgelegenheid onder Clinton – aan, wat voor hem aannames waren die niet blijken te kloppen (1). Wellicht dat we er allemaal mee te maken hebben. Voor mij geldt het in ieder geval. De pandemie was al een forse beproeving. De oorlog in Oekraïne is een tweede, misschien nog wel ingrijpender test.

 

Ik weet, het is buitengewoon minimaal als verzetsdaad, in reactie op wat er nu gaande is in het oosten van Europa, maar toch, misschien is dat het minste dat we kunnen doen: denken in opstand! Waar staan we voor? Waar wil ik voor opstaan? Wat wil ik – en wij – hooghouden? En dat vergt wellicht enige bijstelling van uitgangspunten en aannames, of het verzetten van prioriteiten.

 

Noot:

.1) Robert Reich/ Putin and Trump have convinced me: I was wrong about the 21^st century (Guardian, 13 March 2022)

https://www.theguardian.com/commentisfree/2022/mar/13/putin-trump-ukraine-russia-invasion-war-21st-century

Oekraïne, oorlog, en de twijfels van een (ex?) pacifist. Tijd voor hernieuwd engagement!

Als voormalig dienstweigeraar (begin jaren ’80) blijft de oorlog in Oekraïne me bezighouden, met het oog op een eventueel pacifistisch antwoord op het Russische geweld, of niet. Is het mogelijk met geweldloos verzet iets te bewerkstelligen in Oekraïne? Kun je als pacifist nu zeggen dat je ertegen bent dat de Oekraïense bevolking de wapens opneemt tegen de Russische agressor?

Ooit was ik dienstweigeraar omdat ik weigerde op bevel mensen te doden en omdat ik meende dat er andere, vreedzame manieren waren om verzet te plegen en de vijand op andere gedachten te brengen. Ik was destijds zeer geïnspireerd door Mahatma Gandhi en door Martin Luther King.

 

In de huidige omstandigheden twijfel ik sterk of ik bij mijn vroegere standpunt kan blijven. Wat ik eerder niet zag, of niet wilde zien, was dat het succes van Gandhi in hoge mate samenhing met omstandigheden: met name India, met de Britten als koloniale overheersers. Zouden de nazi’s een Gandhi lang in leven hebben gelaten? Ik vrees van niet. (1)

 

Afgaand op berichten van het front in Oekraïne gedraagt het Russische leger zich niet veel anders dan de nazi’s, met weinig tot geen ontzag voor een menselijk leven.

 

Heeft het dan zin om pacifist te willen zijn in Oekraïne? Heeft het zin om te wensen dat de bevolking zich geweldloos verzet? Ik heb grote moeite om pacifisme te rijmen met wat daar nu gebeurt. Op dit moment vrede willen, betekent dat: de Russen laten zitten waar ze zitten, zonder ze het land uit te drijven? Vrijwillig zullen ze niet gaan.

De andere wang toekeren is eventueel effectief in individuele situaties, in intermenselijk contact; als land is het zinloos om pacifistisch te willen zijn.

Natuurlijk, het is hartverwarmend en bemoedigend om te zien hoe burgers proberen om Russische tanks en andere militaire voertuigen tegen te houden, maar aan het einde van de tv-clip rijden de tanks toch door. Misschien dat sommige van de soldaten enigszins zijn gaan twijfelen aan hun missie, maar hoe groot zal dat effect zijn? In ieder geval blijven de beschietingen en verwoestingen doorgaan. 

 

Ik kan mij voorstellen dat geweldloos verzet belangrijk kan zijn in situatie van bezetting. Als het Russische leger erin slaagt om de Oekraïne (of een groot deel ervan) te bezetten, dan zouden non-coöperatie en tegenwerking effectief kunnen zijn. Maar ook dan is het de vraag of geweldloos verzet alléén een einde zal kunnen maken aan de bezetting, zeker wanneer je de Russische historie met geweld meeneemt.

 

In het nieuws verschijnen Oekraïners die terugkeren naar hun land om te vechten, evenals vrijwilligers uit landen als het VK en Zweden. Ook in het nieuws zijn wapenleveranties aan het Oekraïense leger. Mijn pacifistische haren gaan niet langer overeind staan bij dergelijke berichten. 

 

Zou ik nog steeds dienstweigeren wanneer dat nu aan de orde zou zijn? Waarschijnlijk niet, al zou ik willen dat óók geweldloos verzet in het militaire basispakket zou zitten én in dat van een sociale dienstplicht.

Het heeft er alle schijn van dat Poetin alleen respect heeft voor kracht en tegengeweld. Het zou mooi zijn als mensen in zijn omgeving er anders over gaan denken, en ook dat Russen massaal in opstand zullen komen. Maar ik vrees dat dat wensdenken is. 

 

Afgaand op analyses waarin serieus wordt gekeken naar het Russische standpunt, van zowel Poetin als (een groot deel van de) bevolking, lijken veel Russen de politiek-religieuze ideologie te delen die ook Poetin motiveert, dan wel gebruikt als rechtvaardiging. In ieder geval zullen ze hem niet snel afvallen. En natuurlijk speelt daarin ook jarenlange propaganda een rol, maar niet alleen.

 

Ik denk dat we ons moeten instellen op een antagonistische wereld, met grote kans op conflicten, op meerdere niveaus en in meerdere regio’s. Tussen Europa/het Westen en Rusland, zoals er eerder ook zo’n conflict was (en nog is?) tussen Europa/het Westen en de Islamitische wereld, en zoals er een conflict aan zit te komen tussen de VS/het Westen en China. 

 

Een van die niveaus is ‘ideologisch’. Wij zullen ons moeten gaan bezinnen op kwesties als: waar staan wij voor als Europa? Waar willen we voor staan? Wat willen we verdedigen, dan wel versterken? En is dat wat we willen verdedigen en versterken iets anders geworden dan eerder? (In ieder geval is dat niet een ‘vreedzame’ wereld van allemaal consumenten, mede met het oog op de klimaatverandering en de crises die daarmee gepaard gaan.)

 

Naast alle urgentie is er ook cultureel en politiek filosofisch werk aan de winkel! Tijd voor hernieuwd engagement!

Noot:

.1) Russell verwoordt het als volgt:

"Non-violent resistance certainly has an important sphere; as against the British in India, Gandhi led it to triumph. But it depends upon the existence of certain virtues in those against whom it is employed. When Indians lay down on railways, and challenged the authorities to crush them under trains, the British found such cruelty intolerable. But the Nazis had no scruples in analogous situations. The doctrine which Tolstoy preached with great persuasive force, that the holders of power could be morally regenerated if met by non-resistance, was obviously untrue in Germany after 1933. Clearly Tolstoy was right only when the holders of power were not ruthless beyond a point, and clearly the Nazis went beyond this point." (In: The Autobiography of Bertrand Russell) 

 

Hoe goed was de band was tussen de Britten en de Indiërs? De Britten waren evenmin lieverdjes. Ook zij hebben geweldloos-verzet-plegende demonstranten gedood. Velen zelfs. (Denk aan de slachting van Amritsar, waarbij honderden Indiërs werden neergeknald.) Maar om de een of andere reden lieten ze Gandhi met rust. Misschien vanwege het risico van ernstige reputatieschade, in combinatie met zelfoverschatting. 

 

Hoe als Europa de Russische kruistocht te beantwoorden, en hoe gemotiveerd te blijven tot verzet? Over de politiek-religieuze oorlog van Poetin

De oorlog in Oekraïne blijkt ideologischer dan aanvankelijk leek. Poetin begaat gruwelijkheden in buurland Oekraïne, maar ziet zichzelf als redder van de ‘Russische ziel’, met Rusland als het ‘derde Rome’. (1)

Het is opnieuw religie die de strijdtrom slaat. En dat is opmerkelijk, in Europese ogen althans.

 

De strijd tegen ISIS – u weet wel, enkele jaren geleden, vóór corona – was een strijd tegen religieus geïnspireerde lieden, met radicaal-islamitische opvattingen. Ook de burgeroorlogen in Irak en Syrië verliepen langs religieuze lijnen: soennieten versus sjiieten.

 

Deze conflicten in het Midden-Oosten lijken enigszins te zijn beslist, of geluwd, met als laatste wapenfeit: de zegetocht van de Taliban in Afghanistan. Wij – d.w.z. Europa – dachten ervan af te zijn: geen betrokkenheid meer in religieus gemotiveerde conflicten. (Met China kunnen we prettig economisch en militair aan de slag; geen religie in het spel.)

 

En dan is er opeens Poetin die Oekraïne binnenvalt, zich rechtvaardigend met een politiek-religieuze ideologie. En zoals meerdere Rusland-watchers vertellen: zijn verhaal is allerminst nieuw. Poetin vertelt hij al jaren (1), en hij handelt er ook naar (2).

 

Hoe komt het dat wij – in Europa – dat politiek-religieuze verhaal niet hebben gehoord? Dachten we nog steeds aan Rusland in Sovjet-termen? Niet meer marxistisch, okay, maar toch nog wel materialistisch en seculier. Of is ideologische motivatie onze blinde vlek geworden, aangezien ‘wij’ menen dat mensen nu eenmaal eerst en vooral uit zijn op welvaart en welzijn, en dat de rest bijzaak is of een puur persoonlijke aangelegenheid? 

 

Hoe dan ook, we zullen ons beeld bij moeten stellen.

 

Vanuit het Russisch-Poetin perspectief is er eerder sprake van een kruistocht, dan van een veroveringsoorlog. Met Kiev als Jeruzalem.

 

Kruistochten: Europese middeleeuwers gingen, daartoe opgeroepen door de paus, het Heilige Land terugveroveren op ongelovigen. Is het nu anders?

 

En ja, ook deze kruistocht maakt veel slachtoffers – evenals zijn Middeleeuwse voorgangers.

 

Kan Poetin dergelijke slachtingen rechtvaardigen? Waarschijnlijk wel. Heilige oorlogen spelen zich niet louter af op menselijk niveau. Er zijn namelijk hogere, goddelijke waarden & waarheden in het geding.

 

Daarvoor hoeven we niet naar de Islam te kijken. Ook in eigen huis zijn er ondersteunende argumenten voor te vinden, zij het op microniveau. 

 

Een bekend voorbeeld is Kierkegaard in zijn boek ‘Vrees en beven’. Hierin vraagt hij zich af of de bereidheid van Abraham om zijn zoon Izaäk te offeren te rechtvaardigen valt. Waar Kierkegaard op uitkomt is dat het ‘ethisch’ gezien misdadig was van Abraham om zijn zoon te willen offeren, maar dat het ‘religieus’ gezien begrijpelijk in z’n onbegrijpelijkheid was, want een daad van geloof. Ingaan op een goddelijk verzoek is van een andere orde.

 

Als we dit uitvergroten naar de situatie in Oekraïne, dan is goed voorstelbaar dat Poetin – met steun van de patriarch van de Russisch-Orthodoxe kerk – meent dat het ethisch gezien wellicht misdadig is om onder een broedervolk veel slachtoffers te maken, maar dat het religieus gezien te rechtvaardigen valt. Want: de Russische ziel dient gered, en daarmee eigenlijk de ziel van het Christendom überhaupt.

 

Vraag is: hoe gaan wij – in Europa – hiermee om? Wat is ons antwoord op Poetin’s kruistocht, niet alleen economisch (sancties) en militair, maar ook ideologisch? Waar staan wij voor? Waar staan we voor op? In Europa ideologische neutraliteit belijden betekent nog niet dat de rest van de wereld zich daaraan houdt.

 

Ik stel deze vraag omdat ik er zelf nog geen antwoord op heb, maar meen dat we er wel over na dienen te denken, willen we gemotiveerd blijven in de strijd tegen de Russische agressie, én om Europa te versterken! 

 

Het is voor mij overduidelijk dat Poetin niet zal zwichten voor financieel-economische sancties en dat hij zal doorzetten, ondanks slachtoffers aan beide zijden, juist omdat hij zich gesterkt weet door een politiek-religieuze ideologie. Wat motiveert ons om de strijd vol te houden? De publieke opinie - en dus steun - heeft een korte spanningsboog, zeker voor iets dat niet naast de deur is; en dat weet men in Moskou ook.

Wil Poetin heel Europa platleggen?

 

Waar ik voor wil waken is Westerse zelfoverschatting, alsof alles om ‘ons’ draait, ook in de motivatie en doelen van de tegenpartij. Dat levert niets op, behalve onterechte angst, verkeerde inschattingen, en vervolgens contraproductieve acties.

 

Er dreigt nu hetzelfde te gebeuren als eerder in de strijd tegen ISIS. Ook toen dachten velen dat het ISIS erom te doen was om het Westen te bestrijden. Maar zo denken betekent simpelweg: niet los kunnen komen van het eigen perspectief. Het ging ISIS eerst en vooral om het vestigen van een islamitisch kalifaat. En dientengevolge bestreed het het Westen, en wel in zoverre ‘wij’ dat streven in de weg zaten, - niet om ‘ons’ te bestrijden. 

 

Hetzelfde geldt voor de oorlog in Oekraïne: Poetin streeft naar een groot(s) Rusland, en in zijn ogen is dat inclusief Oekraïne. Dat is zijn hoofddoel in dit conflict; niet om heel Europa te veroveren – deze gedachte kan alleen opkomen bij mensen die menen dat alles om ‘ons’ draait.

 

Een andere versie van dit soort denken is om Poetin puur en alleen als ‘gek’ of als ‘misdadiger’ neer te zetten. Natuurlijk kunnen de Russische acties als misdadig worden gekarakteriseerd – zij verwoesten tal van levens, steden, etc. -, maar in de ogen van Poetin is het woord ‘misdadig’ niet van toepassing. Wat zegt dat? (Net zomin als dat ISIS zichzelf zag als een ‘terroristische’ organisatie. Natuurlijk zagen ISIS-strijders zichzelf niet als ‘terroristen’; als ze dat wel zouden doen, zouden ze er wellicht mee stoppen.)

 

Vreemd genoeg blijkt inlevingsvermogen geheel te verdwijnen zodra er sprake is van oorlog. Alsof een poging doen om de tegenstander te begrijpen betekent dat je met zijn acties instemt. Wat mij betreft is het tegendeel het geval: alleen door de tegenstander te begrijpen kun je hem het beste bestrijden.

 

 

Noten:

.1) Beatrice de Graaf over waarom Poetin Oekraïne aanvalt (‘Op 1’, 4-3-22)

https://www.npostart.nl/beatrice-de-graaf-over-wat-poetin-drijft-om-oekraine-aan-te-vallen/04-03-2022/POMS_BV_16835096

 

.2) In 2016 bezocht Poetin de ‘heilige’ berg Athos, waar sinds 1054 een orthodox spiritueel centrum is gevestigd. Kirill van Moskou, geestelijk leider van de Russisch-Orthodoxe kerk was ook een van de aanwezigen. Tijdens de kerkdienst mocht de president plaatsnemen in de sta-troon die was voorbehouden aan de Byzantijnse keizers. 

Ik denk dat je niet moet onderschatten wat het effect is van een dergelijk ritueel, ook voor de persoon zelf.

https://www.youtube.com/watch?v=qTbKM3mAZP4

Hoe rechtvaardigt Poetin de Russische invasie in Oekraïne?

Op Twitter las ik de onderstaande analyse van Hendro Munsterman, journalist en theoloog, schrijvend voor het Nederlands Dagblad. Verhelderend, wat mij betreft.

 

Wat drijft Poetin en hoe rechtvaardigt hij zijn acties? Over zijn persoonlijke motieven kan veel gezegd worden, maar minstens zo belangrijk is hoe hij zijn acties rechtvaardigt, aangezien dat ook weerklank vindt bij een groot (?) deel van de Russische bevolking – of niet.

 

Was Poetin maar simpelweg een rücksichtslose crimineel, dat zou het een stuk eenvoudiger maken. Maar zo simpel ligt het niet, helaas; er speelt veel meer. En dat maakt de oorlog in Oekraïne complex, ook om deze strijd te winnen. 

 

Poetin gedraagt zich als een oorlogsmisdadiger, maar dat betekent niet dat hij er geen rechtvaardiging voor heeft. En waar bestaat deze rechtvaardiging uit? Uit een religieus-politieke ideologie die alles met identiteit te maken heeft, in de combinatie van een volk – het groot-Russische – en een kerk: de Russisch-Orthodoxe. Binnen deze ideologie hoort de Oekraïne daarbij, zowel wat betreft volk als kerk.

Hoe hierop te antwoorden? Minstens vereist het ook een ideologische stellingname onzerzijds, en dan denk ik met name aan Europa. (Kort gezegd: bevestigen we religieuze of nationalistische identiteitspolitiek? Of staan we voor andere waarden? Wat willen we hooghouden in Europa?) 

In ieder geval is het zaak de tegenstander goed te kennen, wil je van hem kunnen winnen. (In de woorden van Sun Tzu: ‘If you know the enemy and know yourself, you need not fear the result of a hundred battles.’ En omgekeerd: ‘If you know neither the enemy nor yourself, you will succumb in every battle.’)

 

Hieronder wat Munsterman zegt over de religieus-politieke ideologie van Poetin en de rol daarin van de Russisch-Orthodoxe kerk. (1)

 

........

ANALYSE: MOSKOU ALS HET ‘DERDE ROME’ EN HAAR OBSESSIE MET OEKRAÏNE

 

Waarom valt de Russische president Putin Oekraïne binnen en waarom steunt de Russisch-Orthodoxe kerk hem? Dat snap je pas als je de religieuze wortels van het conflict snapt. Zonder die in ogenschouw te nemen komt er namelijk ook geen oplossing. 

 

De obsessie van de Russische president Vladimir Putin met Oekraïne heeft niet alleen met zijn eigen psychologie en geopolitieke strategie te maken, maar vooral ook met de Russische identiteit. En die is voor een belangrijk deel religieus bepaald.

 

Deze identiteit vindt haar wortels - en hier ligt de kern van het probleem - niet in Moskou, maar in Kiev. Daar werd in de 10e eeuw prins Vladimir christelijk gedoopt. Daar liggen de wortels van Rusland, van het orthodoxe geloof in wat nu Rusland, Oekraïne en Belarus is.

 

Wanneer Oekraïne dan ook wegdrijft uit de Russische invloedssfeer, wordt de navelstreng van Rusland doorgeknipt, zowel voor kerk als staat. Met als gevolg een identiteitscrisis, want beide volkeren (Russen en Oekraïeners) 'komen uit hetzelfde doopvont'.

 

Religie en politiek lopen in orthodoxe landen sowieso vaak gelijk op en door elkaar (zie bijvoorbeeld Servië, Belarus). Wat Kiril droomt voor zijn kerk (en dus voor zijn land), hoopt Putin voor zijn land (en dus voor zijn kerk).

 

Putin gebruikt dan ook heel bewust een religieuze argumentatie als hij op 24 februari de ‘volksrepublieken’ Donetsk en Luhansk als onafhankelijke staten erkent, als voorbereiding op zijn inval in Oekraïne.

 

Even een belangrijk stapje terug: - In 1991 werd Oekraïne als land onafhankelijk en scheidde zich af van de Russische Federatie. - In 2018 werd in Kiev een nieuwe, onafhankelijke, nationale, Oekraïens-Orthodoxe Kerk opgericht, onafhankelijk van het patriarchaat van Moskou.

 

In 2019 erkende de patriarch van Constantinopel, het erehoofd van de Oosters-Orthodoxe Kerken, de onafhankelijke Oekraïens-Orthodoxe Kerk.

 

De Orthodoxe Kerk (met Constantinopel symbolisch aan het hoofd, maar patriarch Bartholomeüs I heeft geen macht of autoriteit over de andere kerken) bestaat uit 14 Orthodoxe (veelal nationale) kerken. Of 15, als je deze nieuwe Oekraïens-Orthodoxe Kerk erbij telt.

 

Voorlopig is deze nieuwe kerk alleen erkend door de kerken van Constantinopel (= Istanboel), Alexandrië, Athene, Cyprus. De andere 10 kerken wijzen de onafhankelijkheid stellig af (bv. Servië), of houden zich wijselijk op de vlakte in het conflict tussen Moskou en Constantinopel.

 

De nieuwe, onafhankelijke Oekraïens-Orthodoxe Kerk kijkt uitdrukkelijk naar het Westen. Zo zijn er plannen om niet de door Moskou gehanteerde datum voor Kerstmis te blijven handhaven, (7 januari), maar over te stappen op de Westerse datum van 25 december.

 

Deze nieuwe onafhankelijke kerk heeft weliswaar (nog) minder parochies en priesters dan de onder Moskou vallende kerk in Oekraïne, maar heeft wel de voorkeur van de meerderheid van de Oekraïense bevolking. Al voordat Rusland Oekraïne binnenviel.

 

Maar de Moskougetrouwen verzetten zich. Toen patriarch Bartholomeüs I van Constantinopel in augustus 2021 Kiev bezocht t.g.v. de 30e verjaardag van de onafhankelijkheid van Oekraïne, organiseerde de pro-Russische kerk grote protesten.

 

Daar komt bij dat het patriarchaat van Moskou pas in 1589 als onafhankelijke kerk is erkend. Door Constantinopel nota bene. Een laatste loot aan de stam. Maar wel verreweg de grootste: 150 miljoen van de 220 miljoen orthodoxe christenen ter wereld vallen onder Moskou.

 

Daardoor voelt Moskou zich - ondanks het feit dat het een nakomertje is - sterk. De oudste patriarchaten hebben, met name door islamitische veroveringen in plaatsen waar het christendom traditioneel in de meerderheid was, veel aanhang verloren en zijn minderheidskerken geworden.

 

Contstantinopel bijvoorbeeld, (het 'tweede Rome' sinds de 11e eeuwse scheiding tussen de Westerse en de Oosterse kerk), telt nog maar een paar duizend gelovigen. In Rusland leidt dat bij sommigen tot de overtuiging dat het orthodoxe geloof door Moskou gered wordt.

 

Toen het Russische leger vorige week de aanval inzette keken velen dus ook verwachtingsvol naar Kiril. Wat zou hij doen? En inderdaad: hij steunde de religieus-politieke ideologie waarvan Putin zich bedient voor zijn oorlogshandelingen goed te praten.

 

Tot verrassing van velen verzette zelfs de onder Moskou vallende metropoliet in Oekraïne zich tegen de inval, en dus tegen Putin, en dus tegen Kiril. Deze kerk is normaal gesproken pro-Russisch, maar de wind ging ineens door de inval draaien.

 

Ondertussen ontmoet patriarch Kiril ook groeiende interne weerstand, zowel van zijn eigen priesters in Rusland, als van de onder hem vallende Oekraïense priesters.

 

Dat deze Russisch-Orthodoxe geestelijken niet alleen oproepen tot een onmiddellijk staakt het vuren, maar ook het zelfbeschikkingsrecht van de Oekraïense bevolking onderstrepen is tegen het zere been van Kirils ideologisch-religieuze droom van het 'herstel' van groot-Rusland.

 

Om het nog erger te maken: het imperialistische denken van Putin en Kiril heeft gevolgen tot in Afrika. Daar is de Russisch-Orthodoxe Kerk begonnen met het binnenhalen van Afrikaanse orthodoxe priesters en kerkgebouwen. Tot woede van de patriarch aldaar.

 

Inderdaad: de wereld is complex. Daarom hebben we kranten, serieuze media en journalisten nodig die iets van de complexiteit beschrijven en analyseren.

 

En: in Westerse samenlevingen waar antennes voor religie en de invloed ervan op het menselijk samenleven verdwijnen is een krant die daar bewust wel oog voor heeft een zegen. Omdat 84% van de wereldbevolking religieus is. Of je het nu leuk vindt of niet.

 

......

Noot:

.1) Het artikel zit achter een paywall. Bovenstaande tekst heb ik van Twitter.

Moskou als het ‘Derde Rome’ en haar obsessie met Oekraïne

https://www.nd.nl/geloof/katholiekinside/1087286/moskou-als-het-derde-rome-en-haar-obsessie-met-oekraine

 

Onderhandelingen met Rusland, waarover? Over vrede?

Een bede om vrede is niet wat de oorlog in de Oekraïne oproept, - althans, niet bij mij. Wat zou vrede nu betekenen? Dat de Russen blijven zitten waar ze zitten en dat Oekraïne het zich moet laten welgevallen dat steden en hele gebieden voortaan deel van Rusland zijn? Dat er concessies worden gedaan en dat Poetin wordt beloond voor zijn agressie? Betekent vrede nu dat de agressor wegkomt met de ellende die hij heeft aangericht?

Wat wel? Minstens: verzet, tegenmaatregelen, en het terugdringen van de vijand. En als het kan: de agressor vernietigen. Maar hoe zal dat verlopen? Kan dat wel?

 

Zoals al door velen gezegd: dit wordt een langdurig conflict. Waarom? Omdat het geen conflict is waaraan beide evenveel schuld hebben, en waarin het dus redelijk is om tot een vergelijk te komen. Mediation is simpelweg onzin, omdat het in de kaart speelt van de agressor. 

 

Zoals het onmogelijk is om tot een vergelijk te komen met een inbreker of een moordenaar, zo is het ook onmogelijk om tot een vergelijk te komen met Poetin die zijn eigen fantasieën over een Groot Rusland omzet in oorlog tegen een soevereine staat, en daarbij duizenden levens verwoest en een spoor van zware vernielingen achterlaat in een land waar hij niets te zoeken heeft.

 

Gezien de militaire macht van Rusland en het eerzuchtige ego van Poetin zal het niet eenvoudig zijn om tot een oplossing te komen. Zal het leiden tot een nieuwe koude oorlog? Is het wachten op massaal verzet binnen de Russische bevolking? Lopen we het risico van een nucleair treffen?

 

Er staat veel op het spel. De Oekraïners zullen zich blijven verzetten, daar twijfelt niemand aan. De vraag is of niet-Oekraïense partijen, inclusief de EU, een adem hebben die lang genoeg is om de agressor helemaal terug in zijn hok te jagen, - of naar Siberië. ;-)