Identiteit, grenzen en politiek

Identiteit en grenzen dringen zich op als kernthema’s in de hedendaagse politiek, zowel lokaal of als internationaal. Het verbaast dan dat er in het politieke discours van Europese landen (waaronder Nederland) zo weinig aandacht voor is. 

Hoe komt het dat Europa zo blind is voor het belang van identiteit, terwijl het in tal van conflicten een hoofdrol speelt? Zoals in Oekraïne. Zoals in het Midden-Oosten. Zoals in postkoloniaal Afrika. En niet alleen daar.

Hoe komt het dat Europa zo blind vasthoudt aan ooit getrokken grenzen? - die zij vaak zelf tamelijk willekeurig of om politieke redenen heeft vastgesteld. Terwijl zo duidelijk blijkt dat die grenzen, of hun ‘misplaatstheid’, tot conflicten leiden en zouden moeten worden bijgesteld. Zoals in Oekraïne. Zoals in het Midden-Oosten. Zoals in postkoloniaal Afrika. En niet alleen daar.

Hoe komt het dat Europa zo blind is voor grenzen binnen de eigen samenlevingen, getrokken langs grenzen van identiteit, etnisch dan wel religieus? Heeft het zin om deze grenzen te willen 'oplossen' simpelweg door ze te negeren?


Voorbeelden

Laat ik enkele voorbeelden geven.

Dichtbij huis: 13 november 2014. De parlementsleden Selçuk Öztürk en Tunahan Kuzu weigeren zich te conformeren aan de integratiekoers van de PvdA en stappen uit de partij. Verbazingwekkend? Niet echt.
De directe aanleiding voor het conflict was: Integratieminister Asscher, ook van PvdA-huize, gaat Turkse religieuze organisaties in de gaten houden, omdat hij vreest dat zij de integratie van Turkse Nederlanders belemmeren. Kun je verwachten dat de twee parlementsleden kritisch staan ten aanzien van mensen met dezelfde religieuze en etnische identiteit? Je kunt het wel eisen in de naam van een partijpolitieke lijn die geen onderscheid wil maken naar wat voor achtergrond dan ook, maar werkt het ook zo?
Is religieuze en etnische identiteit niet een veel sterkere factor dan partijpolitieke idealen? Niet altijd, maar in dit geval wel. En is dat vreemd? Betreurenswaardig misschien, maar niet vreemd. Is er aandacht voor in commentaren en analyses? Niet dat ik gemerkt heb. Waarom?

18 november 2014. Twee Palestijnse mannen, gewapend met pistool, mes en bijl dringen een synagoge binnen in Jeruzalem en doden 4 Israëli’s en verwonden velen. Verschrikkelijk? Ja. Vreemd? Nee. Met in het achterhoofd de recente bouwinitiatieven (duizend woningen in het Arabische deel van Jeruzalem) en joodse pogingen om te gaan bidden op het islamitische deel van de Tempelberg, is het wachten op nieuwe aanslagen. En deze gebeurtenissen zijn slechts incidenten in een lange, wederkerige reeks, beginnend bij de stichting van Israël als joodse staat in Palestijnse gebieden.
Bezien vanuit de optiek van (het belang van) identiteit en (het veranderen van) grenzen is het Israëlisch-Palestijnse conflict welhaast exemplarisch. Temeer daar de zaak van beide partijen is beladen met veel en veel meer dan simpelweg het gegeven dat verschillende volkeren claim leggen op eenzelfde grondgebied, - iets wat (begrijpelijkerwijs) op zichzelf al reden kan zijn voor een langlopend conflict. Niet alleen hebben beide partijen hun claims ingebed in een discours waarin etnische en religieuze identiteit een hoofdrol spelen; ook hebben beide hun discours enorm uitgebreid in tijd en ruimte: Palestijnen verbinden hun zaak met die van de Islam (Jeruzalem is immers een van de heilige plaatsen, met de Tempelberg als religieuze toplocatie) en Israëli’s verbinden hun zaak met die van het joodse volk en de joodse godsdienst en hun geschiedenis (met Jeruzalem als hoofdstad van weleer en de Tempelberg als belangrijkste gedenkplaats). Hiermee hebben beide volkeren ter plekke hun conflicten gemaakt tot een zaak van de islamitische wereld enerzijds en van de joodse wereld (inclusief hun sympathisanten, zoals bepaalde christelijke groeperingen in de VS) anderzijds.

(Een klein voorbeeld, om het mee te contrasteren: het conflict in Noord-Ierland tussen katholieken en protestanten is nooit tot een zaak geworden van de katholieke wereld enerzijds en de protestantse wereld anderzijds.)

Het is moeilijk om te (voor)zien hoe deze verstrengeling ooit tot een oplossing kan komen. Zolang het conflict niet wordt teruggebracht tot een conflict tussen bevolkingsgroepen ter plekke die zich op den duur met elkaar verzoenen en gaan samenleven, zal het een conflict van wereldwijde proportie blijven.

In de NRC Handelsblad van 24 november 2014 wordt een van de pagina's gevuld door twee berichten.  In beide speelt identiteit een hoofdrol.
Het eerste gaat over een incident in Kenia. Strijders van de radicale islamitische organisatie Al-Shabaab hebben bij Mandera, aan de grens met Somalië en Ethiopië, 28 christelijke inzittenden van een bus door het hoofd geschoten, nadat zij er niet in waren geslaagd verzen uit de Koran te reciteren. Een kwart van de Kenianen hangt de islam aan.
In het tweede artikel wordt bericht over een besluit, genomen door het Israëlische kabinet. 'In de nieuwe wet wordt Israël gedefinieerd als Joodse, democratische staat waar alleen het Joodse volk recht heeft op nationale zelfbeschikking'. Deze wet kan grote gevolgen hebben voor de positie van niet-Joodse minderheden in het land (circa 20 procent van de bevolking).

25 november 2014. Heftige rellen breken uit nadat bekend wordt dat de (blanke) politieagent verdacht van moord op de (zwarte) Michael Brown in het Amerikaanse Ferguson niet zal worden vervolgd. De familie van de ongewapende 18-jarige beschuldigt het Amerikaanse rechtssysteem van het systematisch in de steek laten van jonge zwarte mensen.
Advocaten van de ouders van Michael Brown zeiden dat ‘the proces is broken’, nadat de grand jury een aanklacht tegen de politieagent had afgewezen. ‘All across America, whether it’s in New York, Los Angeles, California or Cleveland, young people of colour are being killed by police officers’.
De protesten bleven niet beperkt tot Ferguson. Op veel plaatsen in de VS gingen mensen de straat op.

In een reactie stelde de Amerikaanse burgerrechtenactivist Jesse Jackson dat er nog steeds recht kan geschieden, en wel door een einde te maken aan de roekeloze ‘getto’-politiek van de regering. (Guardian)

15 december 2014. In het Oost-Duitse Dresden wordt voor de negende keer gedemonstreerd door Pegida: “Patriottische Europeanen tegen de Islamisering van het Avondland”. ‘Een groep die steeds meer Duitsers op de been weet te brengen en de islam tot zondebok maakt voor alles wat niet goed gaat in Duitsland. De demonstranten willen dat Duitsland minder asielzoekers opneemt en dat moslims beter integreren. Volgens de politie gaat het om 15.000 demonstranten.
Opmerkelijk, want Dresden is een stad van een half miljoen inwoners, van wie nog geen 5 procent allochtoon is. En toch groeit juist hier de woede tegen wat de demonstranten de ‘islamisering’ noemen.’ (NOS)

Principieel of pragmatisch

Identiteit speelt onmiskenbaar een hoofdrol in tal van conflicten en spanningen tussen bevolkingsgroepen. Hoe er mee om te gaan? Men zou als principe kunnen hebben dat identiteit geen rol zou mogen spelen, maar helpt dat conflicten voorkomen en spanningen verminderen? Is het niet effectiever om pragmatische oplossingen te zoeken, afgestemd op concrete situaties? – mits menswaardigheid de leidraad is.

Wat zou er gebeuren wanneer in Nigeria, waar nu regelmatig strijd wordt geleverd tussen islamitische en christelijke milities, de grenzen anders getrokken zouden worden, dit keer langs lijnen van etniciteit en/of religie? (En Nigeria is niet het enige Afrikaanse land dat overhoop ligt met zichzelf vanwege onverenigbaarheid van identiteiten. Waarom zou in deze landen moeten lukken wat in Europese tot grote spanningen leidt?) Waarom niet een opdeling van het land overwegen zoals ook in Soedan is gebeurd?

Wat zou er gebeuren wanneer de EU zou erkennen dat er in de Oekraïne een probleem is, dat het niet botert tussen de Oekraïners en het Russisch sprekende deel van de bevolking, en dat een gesprek met Poetin over andere grenzen een optie zou moeten zijn? Wordt het niet tijd om ons denken over grenzen te ‘mobiliseren’?

Overal zien we dat grenzen in beweging zijn, - zoals altijd al het geval is geweest. In de geschiedenis bestaan geen eeuwigdurende grenzen, noch is er land waarop aanspraak kan worden gemaakt als zijnde thuisland van een volk. Fixatie is buitengewoon onhistorisch. Tegelijk blijkt identiteit (etnisch, religieus of anderszins) de belangrijkste omgrenzende factor te zijn. Tot nu toe werden grenzen voornamelijk op gewelddadige wijze verlegd of bevochten: in oorlogen, bloedige afscheidingsconflicten etc. Wordt het niet tijd dat ook het verleggen van grenzen tot een zaak van democratische zelfbeschikking wordt?

Als in een democratie de wil van het volk doorslaggevend is, waarom zou dan in de Oekraïne, bijvoorbeeld, het verlangen van een fors deel van de bevolking er niet toe doen? In Schotland heeft de bevolking kunnen stemmen vóór of tegen onafhankelijkheid. Waarom zou hetzelfde niet mogen gebeuren in Oost-Oekraïne?

Waar identiteit de motiverende factor is voor conflicten over grenzen, zullen de gewelddadigheden niet eerder ophouden dan dat tegemoet is gekomen aan de eis tot herdefiniëring van de grenzen.

Zeker, ook identiteit is niet eenduidig. Meestal is zij eerder gelaagd, met de mogelijkheid dat er iets bijkomt. (Zo voel ik mij behalve Amsterdammer en Nederlander ook Europeaan.) Maar dat is geen reden om het belang van identiteit te relativeren, integendeel. Identiteit, als het collectieve antwoord op de vraag ‘wie ben ik’, is een zaak van levensbelang, zeker in onzekere tijden. Zij geeft nl ook antwoord op de vraag ‘op wie kan ik rekenen’ en ‘met wie solidariseer ik me’, in geval van nood of conflict, en dat in een wederkerige verhouding. Net doen alsof identiteit er niet toe doet, of er niet toe zou mogen doen, is politiek dus buitengewoon onverstandig. Wie er geen rekening mee houdt, zal vroeg of laat stuk lopen op de werkelijkheid. 

Cruciaal zou moeten zijn het principe van menswaardigheid. Dit is van groter belang dan het per se willen negeren van identiteit als beslissende factor in concrete situaties.

[wordt vervolgd]