Waarom ik vóór een kalifaat ben/was: het islamitisch ideaal als strijdmiddel tegen ISIS (en waarom deze strategie niet werkt...)

Gelet op het nieuws moge het absurd lijken om de Islamitische Staat in Irak en Syrië (ISIS) serieus te nemen als gesprekspartner en om terughoudend te zijn in het gebruik van (Westers) geweld; toch zou ik dat willen voorstellen. Als voormalig pacifist blijf ik moeite houden met het feit dat Nederland halsoverkop de oorlog heeft verklaard aan de IS. Zijn er niet andere mogelijkheden? Hebben we andere opties uitgeprobeerd?

ISIS wil een kalifaat stichten en dat spreekt sterk tot de verbeelding, zoals blijkt uit het aantal jongeren uit Westerse landen dat naar Syrië vertrekt. Het kalifaat is een ideaal dat reeds eeuwen leeft in de islamitische wereld. Waarom wordt dit volkomen genegeerd? Zouden we voor een oplossing niet daarbij moeten aanknopen? Wat zou er gebeuren wanneer we ISIS zouden houden aan het eigen ideaal? - waarbij ik er vanuit ga dat vroegere kalifaten nooit bekend stonden als moorddadige dictatuur, maar als een samenlevingsvorm waarin ruimte was voor andersgelovigen, zoals door menig islamgeleerde wordt beaamd.

Bevolkingsgroepen (zoals de Koerden) die niet onder het regime van ISIS willen komen, dienen te worden gesteund in hun zelfverdediging, ook met wapens. Maar dat is nog iets anders dan het willen vernietigen van deze nieuwe politieke entiteit in het Midden-Oosten. Temeer daar zij een islamitisch ideaal met grote symbolische waarde wil realiseren, wat door velen serieus wordt genomen, maar niet door het Westen, zo lijkt het. 

Bombardementen hebben tot nu toe weinig bereikt, en het is zeer de vraag of het ooit zal lukken om ISIS werkelijk onschadelijk te maken; daarvoor is het idealisme en het enthousiasme van de ISIS-strijders te groot. Verder betwijfel ik ernstig of een militaire interventie tot iets positiefs zal leiden. Zie Afghanistan. Zie Irak. Wat hebben de militaire interventies van Amerika c.s. gebracht? Vooral veel (meer) ellende, en geen vrede.

Het is dus twijfelachtig of de huidige oplossing, militaire interventie, ooit zal brengen wat zij belooft. Tot nu toe heeft de oorlog tegen ISIS de gewelddadigheden alleen maar vergroot. Verharding van de standpunten zal het gevolg zijn. En hoeveel ellende zullen de bombardementen door VS c.s. aanrichten onder de burgerbevolking?

Ook rijst de vraag of het wel aan het Westen is om het conflict tussen Soennieten, Sjiieten en Koerden (inclusief de radicale facties daarbinnen) te willen beslechten, vooral wanneer het conflict in naam van de Islam wordt uitgevochten? Hebben 'wij' niet al genoeg ellende aangericht? Zouden Westerse landen niet een andere rol op zich moeten nemen?

Het Westen heeft gekozen voor de strategie van de vernietiging: zoals tegen ongedierte verdelgingsmiddelen worden ingezet, zo moet ISIS worden vernietigd. Deze benadering heeft in het Midden-Oosten tot nu toe niets opgeleverd, integendeel. En begrijpelijk: we hebben immers met mensen te maken.

Mij lijkt de omgekeerde benadering effectiever. Hoe kunnen we dichter bij de mensen komen die beschouwd worden als vijand? Wat drijft hen? En zijn die drijfveren ergens herkenbaar? Om Spinoza te citeren: Neque ridere, neque lugere, nec detestari, sed intellegere. (Niet belachelijk maken, noch betreuren, noch verachten, maar verstaan.) Op die manier komen we dichter bij een menswaardige oplossing, waarbij we ISIS-aanhangers kunnen aanspreken op hun humaniteit (en elk idealisme is een engagement gemotiveerd vanuit humaniteit, hoe verwrongen of vervormd ook in z'n uitwerking), i.p.v. hen als onmensen te beschouwen met louter kwaadaardige bedoelingen.

Daarom ben ik voor de paradoxale aanpak: ruil het geweer in voor een uitgestoken hand. Spreek de aanhangers van een islamitische staat aan op hun goede bedoelingen en daarmee op hun humaniteit! Neem het ideaal waar ISIS zegt voor te staan (het stichten van een kalifaat) serieus, geef hen daarin een kans en maak hen verantwoordelijk voor het resultaat. Wat je ook mag vinden van een kalifaat, het massaal afslachten van andersgelovigen is (bij mijn weten) nooit onderdeel geweest van een kalifaat. Oorlogvoeren zal die goede bedoelingen en humaniteit alleen maar dieper weg steken, in de zin van onzichtbaar maken. In plaats daarvan: houdt ISIS aan het eigen ideaal!

Dit voorstel moge irrealistisch lijken, en er is zeker méér nodig, maar is het werkelijk een onzinnige optie? Ik geloof niet dat morele overreding gewelddadigheden kan stoppen. Wel denk ik dat het vruchtbaarder is om humaniteit in het vizier te houden, als leidraad voor acties, dan om simpelweg uit te zijn op vernietiging, zoals herhaaldelijk is uitgesproken door regeringsleiders van Westerse mogendheden, toen zij ten oorlog trokken tegen ISIS. En waarom dan niet het beroep op humaniteit tot  uitgangspunt maken, zoals belichaamd door het kalifaat, dat diezelfde ISIS hoog in het vaandel heeft en dat in principe wordt gedeeld door een groot deel van de islamitische wereld!

Als niet-moslim zou ik niet willen leven in een kalifaat, maar dat zegt niets. Velen zouden dat wel willen. Zij voelen zich niet thuis in Westerse of Westers ingerichte samenlevingen, omdat zij daar niet voluit hun godsdienst kunnen beleven. Zij willen leven in een land waarvan de maatschappelijke en culturele orde volledig wordt bepaald door hun godsdienstige overtuigingen, en met name de sharia. En dat lijkt mij hun goed recht. Waarom zouden zij dat niet mogen willen?

Kan een oorlog ooit een diepgeworteld ideaal doen verdwijnen? Kan een symbool worden gedood? Het tegendeel is het geval: de aanhang blijkt alleen maar te groeien. En duizenden zijn bereid hun leven op het spel te zetten voor het kalifaat. De vraag is: hoe zouden wij dit serieus kunnen nemen zonder onze eigen principes op te geven?

Het is duidelijk dat militante moslims in Westerse landen worden tegengewerkt om hun ideaal alhier te realiseren. En terecht: in het Westen willen de meesten (niet-moslims, maar zij niet alleen) niet leven in een land waarin de wetten en de gewoontes worden bepaald door de Islam. Prima, en ook wij hebben daar het recht toe. Maar maakt dat het islamitisch ideaal ongeldig?

Idealen hebben een buitengewoon aardse kant: de locatie. Om hen in praktijk te brengen en om te ervaren wat zij waard zijn, is een experimentele plek nodig. Dat geldt ook voor islamitische idealen. Hun locatie dient groter te zijn dan het eigen huis of de familie. Zoals we ondertussen weten, beperken islamitische idealen zich niet tot het persoonlijke leven. (Dit is de vorm die Westerse idealen ondertussen hebben aangenomen: verander de wereld, begin bij jezelf, en dan blijft het meestal bij dit laatste.) Islamitische idealen betreffen een totaalpakket, inclusief cultuur, maatschappelijke orde en rechtspraak. Vanouds heet dat totaalpakket: het kalifaat, en ISIS zet zich er voor in om het te realiseren.

In plaats van militair in te grijpen, lijkt het me beter om het tot een zaak van de islamitische wereld te maken. Zij zou het theater moeten bepalen waarbinnen ISIS opereert, en niet het Westen. ISIS zegt een ideaal te willen verwezenlijken dat al eeuwen leeft en diepe wortels heeft in de Islam. Zou het dan niet veel effectiever zijn wanneer islamitische landen zich ermee gaan bemoeien? Het kalifaat is geen Westers ideaal; is het dan aan ons om ISIS de maat te nemen? Ik zou zeggen: laat dat in eerste instantie over aan de cultuur waarin het kalifaat een ideaal is, de islamitische.

Overigens vermoed ik dat de meeste moslims (en met name moslima’s) er achter zullen komen dat ze eigenlijk niet willen wat ze nu wel willen: een voluit islamitische staat, ingericht en geregeerd volgens de voorschriften van ruim 1400 jaar geleden. Echter, dat kan ik wel vinden, maar het zal niemand overtuigen. Men zal zelf de ervaring moeten maken.

Zoals wij niet willen dat ons door anderen wordt verteld hoe wij behoren te denken en te leven, zo willen ook moslims dat uiteraard niet. Het zijn immers mensen zoals wij dat ook zijn, nl met een verlangen naar zelfbepaling en in staat tot leren uit ervaring. Ik zou zeggen: laat hen die ruimte, en wel door een kalifaat in het leven te roepen waarin zij volgens eigen inzichten kunnen samenleven.

Wordt het niet tijd dat een (soennitisch) islamitische staatsvorm in praktijk wordt gebracht, zodat iedereen hem op zijn merites kan beoordelen? Idealen, ook islamitische, zullen nooit worden bijgesteld wanneer zij niet de kans krijgen om te mislukken aan de werkelijkheid. (Met de Sovjet-Unie is hetzelfde gebeurd, en we weten nu wat we van een 'socialistische heilstaat' kunnen verwachten.)

ISIS is niet per se de aangewezen kandidaat om het ideaal van een islamitische staat in praktijk te brengen. Wel betreft het een nieuwe politieke entiteit die zegt haar agenda voluit hierop te hebben ingericht. Laat de wereldgemeenschap ISIS daar dan ook aan houden! Onder het motto: bestrijd niet je tegenstander door hem te willen vernietigen, maar houdt hem aan zijn woord als hij idealen zegt te willen waarmaken die aanspraak maken op het realiseren van meer humaniteit!

Laat ISIS aantonen wat het betekent om in de 21^ste eeuw een eeuwenoud ideaal, het kalifaat, te realiseren. Het is aan de islamitische wereld om vervolgens lering te trekken uit deze ervaring. Zo niet, dan blijft het als een utopie voortspoken en zal het ideaal nooit aan een grondige realiteitscheck worden onderworpen.

Een extra voordeel is dat moslims die zich niet thuis voelen in Westerse landen de gelegenheid krijgen om iets te doen aan die onvrede: zij kunnen gaan wonen in hun ‘beloofde land’. Westerse landen zullen wat dat betreft nooit aan hun wensen voldoen. Is het dan niet beter dat zij mee gaan bouwen aan een samenleving die ideologisch wel bij hen past? Waarom zouden wij hen hier willen houden? Moslims die geloven in het heil van een kalifaat kunnen daar beter in een Islamitische Staat aan werken dan in het Westen. Door ISIS te willen vernietigen, ontneem je hen deze mogelijkheid. (Westerse landen die terugkerende ISIS-strijders vrezen - en die vrees is goed voorstelbaar - , zouden hen vooraf voor de keuze kunnen stellen: reis je af naar Syrië, dan verlies je je paspoort. Waarschijnlijk zal het weinigen weerhouden, maar de consequenties zijn duidelijk. Het kalifaat is geen speeltuin.) 

Genoeg redenen dus om te stoppen met de poging om ISIS van de aardbodem te laten verdwijnen.

Moeten Westerse landen dan hun handen volledig aftrekken van hetgeen gebeurt in het Midden-Oosten? Nee, er is reden om actief te blijven, maar dan aan de zijlijn, en wel heel letterlijk: territoria waar de (soennitische) ISIS niets te zoeken heeft, dienen verdedigd te worden tegen zijn expansiedrift. Ik denk met name aan de gebieden waar Koerden en Sjiieten dominant zijn. Zij dienen gesteund te worden om een tegenmacht te kunnen vormen, sterk genoeg om de ISIS een halt toe te roepen. (Ik vind het dan ook onbegrijpelijk dat de Koerden niet meer steun krijgen in hun verdediging van de stad Kobani.)

Verder zou het Westen moeten afzien van geweld. Zolang wij in oorlog zijn met ISIS, worden wij uiteraard beschouwd als vijanden. Maar als dat niet langer het geval is, is er geen reden om te menen dat de jihadstrijders het nog langer op ons gemunt hebben. Hun hoofddoel is een kalifaat voor moslims in het leven te roepen, en niet iets anders. (Menen dat ISIS ook wil oprukken naar het Westen is niets anders dan een goed gelukte propagandastunt en een teken van Westerse zelfoverschatting, alsof alles om ons zou draaien.)

Kortom, er zijn goede redenen om ISIS met rust te laten, mits hij zich weet te begrenzen in zijn expansiedrift. De Westerse wereld zal er meer voordeel bij hebben om het kalifaat te laten voortbestaan, dan om te proberen het te vernietigen. Door de dialoog aan te gaan, brengen we een waarde in praktijk die Westerse samenlevingen hoog in het vaandel hebben staan en spreken we aanhangers van een Islamitische Staat aan op hun goede bedoelingen en humaniteit. Het Westen moet niet de vijand willen zijn van ISIS. Maak de Islamitische Staat tot een zaak van de islamitische wereld. En verder is het aan de islamitische wereld om te beoordelen of het kalifaat nog steeds een levensvatbaar ideaal is.

Post Scriptum

[dd 17-2-15]

... en waarom deze strategie niet werkt en het pleidooi niet deugt

Ik moet terugkomen op mijn bovenstaande pleidooi vóór een kalifaat als strijdmiddel tégen ISIS. Ik ging er nl van uit het islamitische kalifaat, als ideaal én zoals het ooit is gerealiseerd, nooit zo erg kon zijn als hetgeen ISIS nu in praktijk brengt; in die zin dacht ik dat het kalifaat-ideaal een correctie zou kunnen betekenen voor wat er nu in de naam van dat ideaal gebeurt.

Echter, dit blijkt wensdenken te zijn geweest. Er is alle reden om te menen dat ISIS juist wel bezig is een ideaal te verwezenlijken zoals het ooit in de tijd van de profeet en enige tijd daarna praktijk was. Er waren hier en daar reeds aanwijzingen dat dit het geval was, maar meningen die je ooit hebt gevormd en ook verdedigd, blijken hun eigen blindheid met zich mee te brengen.

Een tekst die voor mij inzichtelijk maakte hoe ISIS zich verhoudt tot het kalifaat-ideaal, is ‘What ISIS really wants’ van de hand van Graeme Wood (The Atlantic, March 2015). Dit artikel maakt korte metten met elk wensdenken w.b. het nagestreefde kalifaat.

Niet alleen maakt het artikel duidelijk dat ISIS-strijders idealisten zijn (er spelen ongetwijfeld ook andere factoren, maar dat doet niets af aan de factor ‘idealisme’); ook wordt duidelijk dat de objectieven én de strijdwijze van ISIS theologisch geheel en al gerechtvaardigd zijn, en dat zij die theologische onderbouwing ook bewust zoekt. De missie van ISIS is door en door religieus.

Ook maakt het artikel duidelijk waarom het Westen noch beledigers van de profeet etc de enige vijanden zijn van ISIS; minstens zo belangrijk zijn mede-moslims (in de islamitische wereld en daarbuiten) die er een ‘onjuiste’ leef- en denkwijze op nahouden, en dus dienen te worden gecorrigeerd, dan wel bestreden, ja, gedood. Buiten-territoriale acties van ISIS zijn er dus op gericht om onder de moslimbevolking het kaf van het koren te scheiden.

Het heeft dus geen enkele zin om het kalifaat-ideaal te willen opvoeren als een mogelijkheid om ISIS tot meer humaniteit te bewegen, - als zij daar al gevoelig voor zou zijn. ISIS wil niets anders dan de meest oorspronkelijke vorm van het kalifaat (ten tijde van de profeet) opnieuw in praktijk brengen, inclusief de verbreiding ervan.

Ook mijn optimisme op lange termijn blijkt een fata morgana. Menen dat moslims zelf de historische ervaring moeten maken, door hen te laten ervaren wat hun ideaal in de praktijk waard is (in analogie met het socialisme van de Sovjet-Unie), zodat zij er lering uit kunnen trekken en het ideaal achter zich kunnen laten, is niet meer dan wensdenken. Er blijken namelijk zoveel excuses voor mislukking in het kalifaat-ideaal te zijn ingebouwd (zoals het aantal kaliefs en de Eindtijd-gedachte), dat het welhaast onmogelijk is om dit ideaal te laten mislukken aan de werkelijkheid. Om met Popper te spreken: het is een ideaal dat niet gefalsificeerd kan worden, daar elke tegenslag of mislukking kan worden geïnterpreteerd als een bewijs voor zijn waarheid.

Kortom, het gehele bovenstaande stuk is gebaseerd op verkeerde veronderstellingen, en daarmee onzinnig.

(Het artikel van Graeme Wood is te vinden op:

http://www.theatlantic.com/features/archive/2015/02/what-isis-really-wants/384980/?fb_ref=Default )