In de berichtgeving en analyses over het conflict tussen Rusland en Oekraïne blijft één punt onderbelicht, en dat punt is voor Poetin waarschijnlijk een hoofdzaak, minstens in de rechtvaardiging van zijn acties. Namelijk: overal waar veel Russen wonen, daar is het Rusland, en dat grondgebied dient te worden ingepalmd, als deel van het grote moederland: Russkiy mir – Russische wereld. Dit zal niet het enige motief zijn voor Poetin, maar wel een belangrijk. Misschien is hij zelf overtuigd van het belang ervan; in ieder geval spreekt het veel Russen aan.
Door dit punt te negeren ontstaan er misverstanden over de intenties van Poetin, - wat nog niet betekent dat het ophelderen van die misverstanden de zaak eenvoudiger maakt, integendeel. Ik wil het naar voren halen, niet alleen vanwege de gebeurtenissen in en rondom Oekraïne, maar ook omdat het een manier van denken betreft die ook elders opgang maakt.
Een succesvolle verovering en bezetting van heel Oekraïne is zeer onwaarschijnlijk. Vanuit Westerse optiek is evenwel begrijpelijk dat zoiets wordt gevreesd. En Poetin geeft daar zeker aanleiding toe, door te beweren dat heel Oekraïne deel is van Rusland. (1) Maar wat als de meeste Oekraïners daar anders over denken? (2) In ieder geval zal een poging tot verovering tot ernstige conflicten leiden, gezien de belangen die op het spel staan.
Wat staat ideologisch tegenover elkaar? Grof gezegd: In het Westen is de natiestaat heilig; in andere delen van de wereld het volk. Wat is Rusland? Daar waar Russen de dienst uitmaken. Terwijl wij zouden zeggen: iedereen die in Nederland woont is Nederlander, waar hij of z’n voorouders ook vandaan komen. Het eerste zou je ‘volksdenken’ kunnen noemen, het tweede ‘natiestaatdenken’, afhankelijk van de vraag wat soevereiniteit wordt toegekend. (3)
De volksdenkers gaan uit van familieverwantschap, en dan ‘familie’ heel ruim opgevat. (Eerder heette dat ‘bloedverwantschap’, maar vanwege de associatie met ‘bloed en bodem’ is die term in onbruik geraakt.) Eén volk is dominant; er zijn minderheden, maar zij spelen geen rol van betekenis.
De natiestaatdenkers gaan uit van een gemeenschap waartoe iedereen behoort, met de verwachting dat allen een aantal basiswaarden delen, minstens die van de democratische rechtstaat. Ideaal gesproken bestaat er in een natiestaat geen dominante meerderheid, behalve wisselend, afhankelijk van verkiezingen. De bevolking is pluriform, en bestaat slechts uit minderheden.
Overigens is het te simpel om in deze het Westen tegenover de rest van de wereld te zetten. Ook in het Westen bestaat er volksdenken, zij het (nog?) niet dominant.
Wanneer Trump het over Amerika heeft, dan doelt hij op witte landgenoten. Wanneer Biden het over Amerika heeft, dan heeft hij het over iedereen die zich Amerikaan noemt. In Frankrijk is ook duidelijk waar de scheidslijn loopt, zeker nu weer, in de aanloop naar de komende verkiezingen aldaar, in april: het Frankrijk van Macron is een ander Frankrijk, dan dat van Zemmour of Le Pen. In Nederland tekent zich dat verschil ook af; de namen die daarbij horen zijn bekend.
Het onderscheid ligt dus niet zo scherp. Wel zou je kunnen zeggen dat het denken in termen van ‘natiestaat’ in het Westen het heersende discours is, en tevens het dominante uitgangspunt in de media. In andere landen, zoals Rusland, staat het volksdenken voorop.
Denken in termen van ‘natiestaat’ gaat uit van een vast omgrensd territorium. Binnen die omgrenzing worden verschillen geacht vreedzaam en gelijkwaardig samen te leven, - althans, dat is het streven. In varietate concordia - in verscheidenheid verenigd.
Denken in termen van ‘volk’ gaat uit van de dominante aanwezigheid van één volk. Als eerder vastgestelde grenzen niet meer adequaat zijn, dan dienen die grenzen te worden verlegd. En dat is wat Poetin op dit moment aan het doen is.
Het gevaar is niet zozeer dat Poetin – gedacht in termen van natiestaten – heel Oekraïne gaat bezetten; dat zou tamelijk dom van hem zijn, want politiek en militair onhoudbaar. Bovendien mist hij elke ideologische legitimering voor een dergelijke verovering, ook al doet hij zijn best om het anders voor te stellen. (1)
Het gevaar is eerder dat hij ook territorium gaat claimen in andere, aangrenzende landen waar veel Russen wonen. Bijvoorbeeld in de Baltische staten (4) en in Georgië (5).
Waarom wordt het denken in termen van ‘volk’ niet meegenomen in de analyses in Nederlandse media? Een reden zou kunnen zijn dat het wezensvreemd is aan een denken in termen van ‘natiestaat’. Wij hebben gewoon een andere bril op. Officieel zijn thema’s als volk en identiteit een non-issue.
Het andere is wellicht dat het vooropstellen van etniciteit haaks staat op wat wij ondertussen zijn gaan verwachten van een democratische rechtstaat, namelijk dat er plaats is – of behoort te zijn – voor iedereen, ongeacht afkomst, etniciteit, levensovertuiging, etc.
Hoe lang bestaat dit denken in termen van ‘natiestaat’ al? Nog niet zo lang. Sinds de Tweede Wereldoorlog heeft het zich ontwikkeld als alternatief voor de ideologie van ‘bloed en bodem’, waarvan de verschrikkingen bekend zijn. Vraag is: zal dat zo blijven?
Het lijkt erop dat de natiestaat – opgevat als democratische rechtstaat met plek voor iedereen – steeds meer onder druk staat. Niet alleen Poetin voert politiek in naam van het ‘volk’. Trump deed hetzelfde. Toen hij als leus had ‘Make America great again’ bedoelde hij ‘Make white America great again’. Ook in Europese landen zijn deze tendensen te bespeuren, Nederland inbegrepen. Niet vreemd dat veel van deze politici sympathiek staan tegenover Poetin. Zij hebben een kernhoofdstuk van hun politiek met hem gemeen.
De veroveringsdrift van Poetin is een logisch uitvloeisel van het volksdenken. En misschien ook een voorbode voor andere tendensen waarin eigen volk voorop staat.
Volksdenken is besmettelijk. Het versterkt de wij/zij-tegenstellingen. Dit gebeurt ook in Oekraïne, al lijkt deze ontwikkeling positiever te worden geduid dan hetzelfde fenomeen aan de andere kant van de grens. ‘Het zelfbewustzijn, de identiteit, het nationalisme, de weerbaarheid en de vrijheidsdrang van de bevolking zijn de afgelopen acht jaar „opengebarsten”.’ (2)
Er staat dus meer op het spel dan landjepik door een megalomane Russische president. Uiteraard spelen ook andere factoren een rol: machtswellust, geopolitiek, economische belangen, etc. Echter, dat neemt niet weg dat het denken in termen van ‘volk’ meedoet in politiek-militaire ontwikkelingen zoals nu in het conflict tussen Rusland en Oekraïne. Identiteitspolitiek dus.
Het lijkt erop dat we meer en meer te maken krijgen met spanningen in naam van het ene volk. Zowel binnenlands (denk aan politieke ontwikkelingen in Frankrijk en VS), als ook aan de grenzen van natiestaten (volgend conflict: Taiwan). Twee ideeën van wat een samenleving uitmaakt staan in de arena.
Vraag is: hoe het volksdenken van repliek te dienen, zeker nu het ook doordringt op het geopolitieke strijdtoneel?
In ieder geval is er reden om een Europa van natiestaten te verdedigen tegenover een vijand die erop uit is om het volk grenzeloos voorrang te geven. Natiestaten geven ruimte aan pluriformiteit, terwijl een politiek die prioriteit geeft aan één bepaald volk uit is op een monocultuur. Aan ons om te kiezen en ervoor te gaan staan!
Noten:
.1)
Bijvoorbeeld door te beweren dat Oekraïners en Russen in feite één volk zijn. Beide landen zijn ‘parts of what is essentially the same historical and spiritual space’, zoals hij het zelf formuleert.
Meerdere keren heeft hij het over ‘a single people’. En dat zou historische wortels hebben: ‘Russians, Ukrainians, and Belarusians are all descendants of Ancient Rus, which was the largest state in Europe.’
Zelfs de naam ‘Oekraïne’ wordt in zijn betoog betrokken: ‘The name ”Ukraine“ was used more often in the meaning of the Old Russian word ”okraina“ (periphery), which is found in written sources from the 12th century, referring to various border territories. And the word ”Ukrainian“, judging by archival documents, originally referred to frontier guards who protected the external borders.’
En via zijn voornaam verbindt hij zich met de spirituele keuze van een vroegere leider: ‘The spiritual choice made by St. Vladimir, who was both Prince of Novgorod and Grand Prince of Kiev, still largely determines our affinity today.’
Etc. Etc. Etc.
Kortom, inlijving was – en is ook nu – alleszins gerechtvaardigd: ‘The incorporation of the western Russian lands into the single state was not merely the result of political and diplomatic decisions. It was underlain by the common faith, shared cultural traditions, and – I would like to emphasize it once again – language similarity.’
Zie: Article by Vladimir Putin “On the Historical Unity of Russians and Ukrainians”, 12-7-21
http://en.kremlin.ru/events/president/news/66181
2)
Als Rusland Oekraïne inderdaad binnenvalt, zal het mentaal een ander land aantreffen (NRC, 18-2-22)
3)
Om het nog ingewikkelder te maken: het woord ‘natie’ gaat terug op ‘volksstam, geslacht’, van het Latijnse ‘nasci’: geboren worden. Dus eigenlijk is ‘natiestaat’ niet de juiste term om tegenover ‘volk’ te zetten, want een natiestaat is letterlijk een territorium waarin volk en staat samenvallen. Maar goed, een beter woord kan ik op dit moment niet bedenken.
4)
Wat is de rol van Russische minderheden in de Baltische staten? (Trouw, 10-9-17)
5)
Georgië: Russen bezetten ons grondgebied (NOS Nieuws, 15-7-15)
https://nos.nl/artikel/2047058-georgie-russen-bezetten-ons-grondgebied
Geen opmerkingen:
Een reactie posten